وضعیت رسانهها و آزادی بیان تحت حاکمیت طالبان
رسانه‌های افغانستان طی یک‌سال‌واندی حاکمیت دوباره طالبان با بحران مالی و سرکوب شدید مواجه شده‌اند تاجایی‌که بسیاری از خبرنگاران و روزنامهنگاران به ناچار دست از کار کشیده یا مهاجرت کرده‌اند.
با ورود «طالبان» به کابل در اواسط تابستان گذشته، رسانه‌های افغانستان با شدیدترین سرکوب‌ها، هرچند کمتر از دوره نخست حاکمیت این گروه در دهه نود، مواجه شدند، چون در آن سال‌ها هیچ رسانه‌ای اجازه فعالیت نداشت. طالبان این بار به رسانه‌های خصوصی و دولتی اجازه فعالیت داده است، اما همراه با سرکوب و محدودیت‌های بسیار!
طالبان بلافاصله پس از تصرف کابل، قوانین جدیدی را برای رسانهها، وضع و شکنجه و بازداشت روزنامهنگاران را آغاز کردند. کارکنان رسانهها دچار سردرگمی شده و شماری از افراد سرشناس که برای رسانه‌های غربی کار می‌کردند، توانستند به هر طریقی از افغانستان خارج شوند. برخی دیگر در این کشور ماندند و امیدوار بودند که کار خود را طبق روال عادی ادامه دهند.
گروه طالبان بسیاری از رسانهها و روزنامهنگاران را وابسته به دولت سابق افغانستان می‌داند و به همین دلیل انواع فشارها، به‌ویژه هنگام پوشش خبری مشکلات داخلی کشورشان بر آن‌ها وارد کرده است.
- حداقل 186 رسانه پس از استقرار طالبان از فعالیت بازمانده‌اند
مرضیه آزاد، فعال حقوق زن و کارشناس رسانه‌ای راجع به وضعیت کنونی رسانه‌های افغانستان می‌گوید: یک‌سال‌واندی پس از تحولات سیاسی اخیر در افغانستان خبرنگاران و جامعه رسانه‌ای این کشور از شرایط جدید بسیار زیان دیده و حداقل 186 رسانه پس از استقرار طالبان از فعالیت بازمانده‌اند.
وی افزود: نبود برنامه اقتصادی برای درازمدت و کمبود کارکنان باتجربه، از عوامل عمده توقف فعالیت رسانهها به‌شمار می‌رود. عوامل دیگری نیز وجود دارد؛ برخی رسانه‌های مورد حمایت ناتو و سایر نهادهای خارجی، فعالیت خود را متوقف کرده‌اند. شماری نیز چون صاحبان آن‌ها از رهبران سیاسی بودند و حال مهاجرت کرده‌اند، تعطیل شده‌اند.
به گفته این فعال حقوق زنان، «برخی از روزنامهنگاران افغانستان نیز به دلیل مشکلات اقتصادی و بیکاری یا مهاجرت کادر خبره خود به فعالیت خود پایان داده‌اند. خبرنگاران و روزنامهنگاران باقی‌مانده نیز با معضل بیکاری و مشکلات اقتصادی شدید روبه‌رو هستند.»
- بیش از 51 درصد از رسانهها افغانستان تعطیل شدند
حضور نظامیان خارجی در افغانستان در زمینه فعالیت رسانهها دستاوردهایی نیز داشت که امید می‌رفت ادامه یابد. با روی کارآمدن طالبان، فعالیت شمار زیادی از رسانهها به دلیل مشکلات مالی و امنیتی متوقف شد. تا دسامبر 2022، بیش از 51 درصد از رسانهها در کشور تعطیل شدند و 80 درصد از زنان روزنامه‌نگار و کارکنان رسانه بی‌کار شده‌اند.
در چند ماه گذشته، طالبان فشار بر خبرنگاران را افزایش داده است. بنا به اعلام سازمان گزارشگران بدون مرز، از 15 آگوست 2021 تاکنون حداقل 80 روزنامه‌نگار در افغانستان توسط طالبان دستگیر شده‌اند. سه روزنامه‌نگار دیگر به اتهام «اقدام علیه امنیت کشور» در زندان هستند و یک نفر به یک سال زندان نظامی محکوم شده است.
اتحادیه روزنامهنگاران افغانستان در گزارش سالانه خود اعلام کرده است که 70 درصد رسانه‌های این کشور تعطیل شده و مابقی نیز با خطرات و چالش‌های بزرگ روبرو هستند. این نهاد همچنین «طالبان» را به همکاری متقابل و ایجاد مکانیزم و فضای کار و فعالیت برای رسانهها فراخواند.
برخی از خبرنگاران افغانستان توانسته‌اند طی این مدت خود را به کشورهای غربی یا اروپایی برسانند و با وجود تبعید و رهایی از رویاهای خود در وضعیت خوبی به‌‌سرمی‌برند، اما بسیاری همچنان در کشورهای همسایه یا داخل کشور گیر افتاده‌اند.
همچنین سازمان گزارشگران بدون مرز اخیرا اعلام کرده است افغانستان طی یک سال حاکمیت طالبان، بیش از پنجاه درصد خبرنگاران خود به‌ویژه زنان را از دست داده است. قبل از تسلط طالبان، 11857 خبرنگار در این کشور وجود داشت و تنها 4759 تن از آنان باقی مانده و 76.19 درصد از زنان روزنامه‌نگار شغل خود را از دست داده‌اند.
در این گزارش همچنین آمده است: تا تاریخ 15 آگوست 2021، افغانستان 547 رسانه داشت، اما اکنون 219 تا از آن‌ها فعالیت می‌کنند. در برخی مناطق، چند رسانه به دلیل جایگزینی برنامه‌های موسیقی و بولتن‌های خبری با برنامه‌های مذهبی تعطیل شده‌اند. برخی نیز با مشکلات اقتصادی جدید، مانند توقف کمک‌های بین‌المللی و ملی و کاهش درآمدهای تبلیغاتی در سایه بحران شدید مالی مواجه هستند.
- ثبت صدها مورد خشونت علیه خبرنگاران و نقض حقوق بشری
دفتر معاونت سازمان ملل متحد در کابل «یوناما» اخیرا 200 مورد خشونت علیه خبرنگاران و نقض حقوق بشری آنان پس از حاکمیت طالبان را ثبت کرده است. این نهاد بین‌المللی خشونت علیه خبرنگاران افغان همچون بازداشت خودسرانه، بدرفتاری، تهدید و ارعاب را بی‌سابقه خوانده است.
علاوه بر این، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد هم گفته است که در سال جاری بیش از 70 خبرنگار هنگام انجام وظیفه شغل جان خود را از دست داده‌اند. گزارش اخیر سازمان ملل نشان می‌دهد که شش روزنامه‌نگار از 15 اوت 2021 تا 15 ژوئن 2022 جان باخته‌اند.
- رسانه‌های فعال نیز از کمبود منابع مالی رنج می‌برند
به گزارش اداره بازرسی آمریکا در امور بازسازی افغانستان «سیگار»، اگرچه محیط برای خبرنگاران و رسانهها در افغانستان همیشه دشوار بوده، اما تسلط طالبان در ماه آگوست 2021 رسانهها و اعضای آن را در معرض خطر شدید خشونت قرار داده است و همچون گذشته کمپین سانسور رسانهها را به راه انداخته‌اند.
در همین راستا، در سپتامبر 2021، مرکز رسانهها و اطلاعات دولتی تحت کنترل طالبان، بخشنامه‌ای حاوی 11 ماده برای همه خبرنگاران و رسانه‌های فعال در افغانستان را صادر کرد. این قوانین مبهم راه را برای سانسور و آزار و اذیت خبرنگاران افغانستان باز می‌کند.
در گزارش گزارش اداره بازرسی آمریکا در امور بازسازی افغانستان همچنین آمده است: قوانینی وجود دارد که انتشار یا پخش اطلاعاتی را که طالبان «مخالف اسلام» می‌دانند، یا انتقال هرگونه مطلبی بدون رضایت طالبان ممنوع می‌کند.
رسانه‌های افغانستان در دوره حاکمیت طالبان از مشکل مالی هم رنج می‌برند. به دلیل توقف کمک‌های بین‌المللی و درآمدهای تبلیغاتی و فشارهای طالبان پرسنل خبره و باتجربه رسانه‌های افغانستان گریخته یا دست از فعالیت کار کشیدند. تقریبا 51 درصد رسانه‌های افغانستان در 6 ماه اول 2022 تعطیل شدند.
- در بیش از 10 ولایت از 34 ولایت، هیچ خبرنگار زنی وجود ندارد
داده‌های سازمان گزارشگران بدون مرز و انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان نشان می‌دهد که از 15 آگوست 2021، در مجموع 231 رسانه تعطیل و 6400 خبرنگار و اصحاب رسانه بی‌کار شده‌اند. بنا به اعلام «فدراسیون ژورنالیستان» افغانستان» قبلا حدود 4090 خبرنگار مرد و 979 خبرنگار زن در این کشور فعال بودند.
قبل از به قدرت رسیدن طالبان، حدود 3 هزار زن به‌‌عنوان خبرنگار و کارمند در نهادهای رسانه‌ای کار یا با آن‌ها همکاری می‌کردند، اما تعداد آن‌ها اکنون به 500 نفر کاهش یافته است که اکثرا در کابل هستند. در بیش از 10 ولایت از 34 ولایت بادغیس، هلمند، دایکندی، غزنی، وردک، نیمروز، نورستان، پکتیکا، پکتیا، سمنگان نیز هیچ خبرنگار زنی وجود ندارد.
در حکومت قبل از طالبان، بر اساس داده‌های وزارت اطلاعات و فرهنگ دولت سابق، طی دو دهه گذشته 3578 رسانه ثبت شد. از این تعداد، 972 مورد شامل رسانه‌های دیداری و شنیداری، 937 موسسه فرهنگی و 1660 مورد رسانه‌های چاپی مانند روزنامه، مجلات، نشریات کتاب و غیره بوده است. این رسانهها به‌ویژه روزنامه نگاری تحقیقی نقش مهمی در پاسخگویی مقامات دولتی سابق ایفا می‌کردند.
روزنامهنگاران و رسانه‌های خصوصی افغانستان در گذشته مایل به افشای مفاسد و مفسدان مالی دولتی بودند. آن‌ها در بسیاری از موارد صدای مردم و جامعه می‌شدند و در انعکاس مطالبات و نگرانی‌های شهروندان فعالانه شرکت می‌کردند. رسانه‌های آزاد افغانستان از نادر موفقیت‌های رژیم سابق بود، اما حتی در آن زمان، روزنامه‌نگاری کار خطرناکی بود.
گروه‌های مسلح مخالف، از جمله طالبان و داعش اما اکثر خبرنگاران را هدف قرار می‌دادند. برخلاف انتظار، نظام سیاسی افغانستان در 15 آگوست 2021 با فرار محمد اشرف غنی دولتش فروپاشید. در نتیجه فروپاشی «نظم سیاسی مدرن و دموکراتیک» افغانستان، رسانهها و روزنامه نگاران این کشور خود را زیر اسلحه دیده و از سوی طالبان تهدید شدند.
هرچند طالبان در اولین کنفرانس خبری خود وعده حقوق زنان، آزادی رسانهها و عفو مقامات دولتی را داد، اما پس از گذشت بیش از یک سال، نشانی از نرمش در مواضع رهبر این گروه دیده نمی‌شود. حقوق زنان و آزادی رسانهها و تلاش‌ها برای برابری جنسیتی و آزادی بیان در این کشور نادیده گرفته شده است. محدودیت‌های روزافزون علیه رسانهها در افغانستان انتقادات گسترده‌ای را نیز در سراسر جهان به دنبال داشته است.
گفتنی است رهبر پنهان از چشم مردم، تشکیل هسته‌های انتحاری، اخراج زنان از ادارات دولتی، بستن مدارس دخترانه، مدیریت کابینه توسط افراد مندرج در لیست «تروریسم بین‌المللی» و نبود قانون اساسی، شیوه زمامداری طالبان را در سطح جهان تبدیل به یک استثنا ساخته است.
از دیدگاه ناظران بین‌المللی، با توجه به رویکرد به شدت افراطی ملا هیبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان، مسئولیت بیشتر اقدامات و اوضاع کنونی افغانستان متوجه او است. این ویژگی‌ها سبب شده است که هیچ کشوری در جهان حاضر نشود رژیم طالبان را به رسمیت بشناسد. علاوه بر این، انزوای افغانستان، گسترش فقر و تنگدستی و دشوارتر شدن شرایط زندگی برای شهروندان افغانستان را در پی داشته است.
- منبع: خبرگزاری آناتولی
