پاسخگویی یکی از موضوعات اساسی است که امروزه دولت‌ها با آن روبرو هستند. دولت‌ها باید نسبت به برنامه‌ها، پالیسی‌ها و اقداماتشان به مردم پاسخگو باشند. به همین منظور هر دولتی نیازمند سلسله‌ای از اقدامات روشن برای پاسخگویی است. این اقدامات نه‌تنها زمینه گفتگو مستقیم با شهروندان را فراهم می‌کند؛ بلکه آن‌ها را ترغیب می‌کند تا در پروسه‌های ملی بیشتر و فعال‌تر مشارکت کنند. در این نوشته تلاش میشود به‌صورت مختصر، راهکارهای مؤثر برای داشتن نهادهای دولتی پاسخگو در افغانستان بررسی شود.
پاسخگویی به‌عنوان تعهد یک فرد و یا یک نهاد نسبت به انجام مسئولیت‌هایی است که به او محول شده است. اندیشمندانی مانند «راندرسیون» توجیه کردن، گزارش دادن و تشریح کردن را جنبه‌های مهم پاسخگویی می‌دانند. به‌صورت دقیق‌تر می‌توان گفت پاسخگویی شکلی از برقراری ارتباط با شهروندان برای افزایش اعتماد آن‌ها است.
در پاسخگویی از ابزارها و مؤلفه‌های متعددی استفاده میشود تا حکومت در قبال وظایفی که انجام داده است به مردم گزارش دهد و برای بهبود، نظرات آن‌ها را دریافت کند. ایجاد سیستم‌ها، انتشار اطلاعات، برگزاری همایش‌های چندجانبه و دعوت شهروندان، همکاری با نهادهای جامعه مدنی و رسانه‌ای و نیز پاسخ سریع به نگرانی‌های مردم از جمله مؤلفه‌های اساسی پاسخگویی است.
«دنهارت» از منتقدان مدیریت دولتی نوین است. به عقیده او مشکل اساسی در رابطه بین شهروندان و دولت، بی‌اعتمادی شهروندان به دولت است و ریشه این بی‌اعتمادی، کارایی نیست؛ بلکه «پاسخگویی» است. پیامد پاسخگویی دولت تأمین منافع عمومی و اعتماد و اطمینان شهروندان به تصمیم‌گیرندگان اداری از جمله پیامدهای تغییر در روابط قدرت بین نظام اداری و جامعه از طریق پاسخگویی است.
پاسخگویی‌های عمومی، مدیریتی، مالی، سیاسی، حرفه‌ای و اجتماعی از گونه‌های پاسخگویی است که امروزه ما نمونه‌ها و مثال‌ها آن را به‌صورت پراکنده از جانب نهادهای تدارکاتی کشور و مقامات دولتی مشاهده می‌کنیم.
در پاسخگویی، نظارت، شفافیت و رسیدگی منظم و به‌موقع به نگرانی‌های شهروندان نیز مهم شناخته میشود.
در افغانستان بیش از ۷۰ نهاد تدارکاتی برای ارائه خدمات عام‌المنفعه و تطبیق پروژه‌ها فعالیت می‌کنند و در صورت افزایش پاسخگویی در این نهادها، مردم پیشرفت‌های قابل‌توجهی را شاهد خواهند کرد.
راهکارهای افزایش پاسخگویی در نهادهای تدارکاتی افغانستان
- ایجاد سیستم‌ها: سیستم‌ها نه‌تنها باعث میشود که روندها ساده‌تر و شفاف‌تر شود، بلکه زمینه پاسخگویی ادارات به مردم و بخش/ سکتور خصوصی را فراهم می‌کند؛ افزون بر این از بروکراسی و پروسه‌های طولانی‌مدت نیز جلوگیری می‌کند. این نکته نیز در یکی از گزارش‌های ابتکار شفافیت زیربنای افغانستان که اخیراً منتشرشده است به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های بهبود پروسه‌های تدارکاتی یاد شده است. باوجوداینکه ادارات دولتی از جمله اداره تدارکات ملی کشور، سیستمی را برای ساده‌سازی روند ایجاد کرده است؛ اما استفاده از این سیستم و کارایی این سیستم نیازمند ساده‌سازی بیشتر، آموزش و آگاهی است.
- برنامه‌ریزی و تعیین اهداف قابل‌اندازه‌گیری و مسئولیت‌ها: یکی دیگر از راهکارهای بهبود پاسخگویی نهادهای تدارکاتی افغانستان، برنامه‌ریزی دقیق و بیان اهداف قابل‌اندازه‌گیری است. این کار باعث میشود که شهروندان از میزان پیشرفت ادارات و بهبود وضعیت به‌صورت دقیق‌تر آگاه شوند. برای مثال هرگاه دولت در تطبیق پروژه‌های زیربنایی و اقتصادی برنامه‌ریزی یک‌ساله می‌کند در آخر سال از میزان پیشرفت و نتایج به‌دست‌آمده ادارات مسئول به‌صورت دقیق‌تر اطلاع‌رسانی کند. طرح بودجه سالانه کشور و گزارش‌دهی از پیشرفت پروژه‌هایی که در آن برنامه‌ریزی‌شده نیز می‌تواند در این امر تأثیرگذار باشد و میزان پاسخگو بودن ادارات را افزایش دهد.
- رسیدگی به‌موقع به نگرانی‌های بخش/ سکتور خصوصی: بخش خصوصی به‌عنوان یکی ارکان اساسی توسعه کشور شناخته میشود و بازسازی و انکشاف کشور بدون آن امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین پاسخگویی به نگرانی‌های بخش خصوصی به‌خصوص در زمینه ساده‌سازی پروسه‌ها و فراهم‌آوری تسهیلات سرمایه‌گذاری و تجارت می‌تواند در بهبود وضعیت آن کمک کند و از جانب دیگر میزان پاسخگویی نهادهای دولتی را افزایش دهد.
- ایجاد گفتمان‌های منظم با شهروندان و نهادهای جامعه مدنی: ایجاد گفتمان‌های منظم و دوام‌دار و صحبت با مردم به‌خصوص نماینده‌های آن‌ها می‌تواند میزان اعتماد شهروندان به ادارات دولتی را افزایش دهد. باوجوداینکه این روزها ادارات دولتی افغانستان پیشرفت‌هایی در امر مشارکت مردم داشته‌اند؛ اما زمینه‌های کمی برای افزایش گفتگوهای مستقیم شهروندمحور فراهم شده است و بیشتر نهادهای جامعه مدنی به‌صورت سمبولیک دعوت می‌شوند. در این زمینه بهتر است در گزینش نهادهای جامعه مدنی در این گفتمان‌ها دقت بیشتر شود و نیز شهروندان اعم از دانشجویان، استادان دانشگاه‌ها، فرهنگیان و … بیشتر در این نشست‌ها دعوت شوند.
- انتشار اطلاعات: درمیان‌گذاشتن (اشتراک) اطلاعات و ترغیب شهروندان برای استفاده از اطلاعات در مقاصد نظارتی نیز و اقدام به‌موقع در مقابل یافته‌های شهروندان نیز می‌تواند در بهبود پاسخگویی ادارات کمک کند.
پیامدهای مثبت پاسخگویی
- اطمینان از عملکرد درست و مطابق با برنامه
- جلوگیری از سوءاستفاده از منابع دولتی
- مشخص کردن چالش‌ها، مشکلات و ناکارآمدی‌ها و برنامه‌ریزی برای جلوگیری از تکرار آن
- کاربرد مؤثر منابع فیزیکی، مالی و نیروی انسانی و به دست آوردن بیشترین کارایی
- به دست آوردن امکانات و منابع با بهترین صرفه‌های اقتصادی
- افزایش اثربخشی اقدامات، بخصوص در تطبیق پروژه‌های عمومی
- بهبود مکانیسم‌ها در ادارات به‌خصوص مکانیسم‌های رسیدگی به مشکلات شهروندان
پیامدهای منفی پاسخگویی
- کاهش اعتماد شهروندان به دولت
- هدر رفتن بودجه ملی
- افزایش ناکارآمدی ادارات
- افزایش بروکراسی
باوجوداینکه نهادهای تدارکاتی و درمجموع دولت گام‌های قابل‌توجهی در شفافیت روندها برداشته‌اند؛ اما تا زمانی که پاسخگویی در ادارات بهبود نیابد، اعتماد مردم به دولت افزایش نخواهد یافت؛ بنابراین نیاز است تا ادارات اقداماتی مانند مثال‌های بالا را برای بهبود وضعیت روی دست گیرند. مشارکت مردم نیازمند انتشار اطلاعات و برگزاری همایش‌های دوام‌دار است. این امر باعث میشود که حس تعلق‌خاطر در شهروندان بیشتر شود و همکاری بیشتری را با دولت داشته باشند. ایجاد سیستم‌ها و ارائه پاسخ به‌موقع به شهروندان نیز می‌تواند در امر افزایش پاسخگویی تأثیر داشته باشد.
منابع:
- انصاری، ولی‌الله (۱۳۷۵). کلیات حقوق اداری، تهران: نشر میزان
- دنهارت، رابرت بی (۱۳۸۸) (تئوری‌های سازمان دولتی، ترجمه الوانی – دانایی‌فرد انتشارات صفار- اشرافی چاپ سوم
- رحیمی، غلام‌رضا (۱۳۸۳). رساله دکتری (پاسخگویی سازمان‌های دولتی) – با تأکید به توانمندسازی دریافت‌کنندگان خدمات دولتی و ارائه یک الگوی مناسب، دانشکده علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد
- رشید پور، علی (۱۳۸۴). پاسخگویی و دولت پاسخگو، مجله تدبیر، شماره ۱۶۰
- برنامه‌های دارای اولویت ملی، ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸، وزارت مالیه
- غلام‌رضا میرزایی، فعال جامعه مدنی
