افغانستانِ بی‌صدا؛ وقتی حقیقت پشت درهای بسته می‌ماند

پیش‌تر، فعالان رسانه‌ای و نهادهای مدنی از سال ۲۰۰۲ آن را با عنوان «روز جهانی حق دانستن» گرامی می‌داشتند. هدف از این نام‌گذاری، تأکید بر حق بنیادین شهروندان برای دسترسی آزاد، شفاف و بدون تبعیض به اطلاعات عمومی و دولتی است، حقی که در جوامع دموکراتیک، پایه‌گذار شفافیت، پاسخ‌گویی و مشارکت آگاهانه مردم در امور عمومی تلقی می‌شود.

در افغانستان، این روز در حالی فرامی‌رسد که خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای با محدودیت‌های فزاینده‌ای مواجه‌اند. شماری از خبرنگاران و مسئولان رسانه‌ای می‌گویند که تحت حاکمیت طالبان، دسترسی به اطلاعات برای آنان بسیار دشوار شده است. نهادهای دولتی از ارائه اطلاعات خودداری می‌کنند، نشست‌های خبری به حداقل رسیده و خبرنگاران برای دریافت اطلاعات با تهدید، سانسور و فشارهای امنیتی مواجه‌اند. این وضعیت باعث شده که بسیاری از رسانه‌ها نتوانند گزارش‌های مستقل و مستند تهیه کنند و شهروندان نیز از حق آگاهی محروم بمانند.

نهادهای معتبر بین‌المللی از جمله مؤسسه نی با ابراز نگرانی اعلام کرده‌اند که ادامه این روند، افغانستان را از دستاوردهای دو دهه گذشته در زمینه آزادی بیان و شفافیت اطلاعاتی دور خواهد کرد. در بیانیه‌ای که نهاد نی در صفحه رسمی خود منتشر کرده، آمده است: «دسترسی آزاد به اطلاعات، ستون فقرات رسانه‌های آزاد است. محروم‌سازی خبرنگاران از این حق، به معنای خاموشی جامعه و گسترش فضای ترس و شایعه است.»

بانو پروانه صمدی، مدیرمسئول خبرگزاری شانا، در گفت‌وگویی اختصاصی با خبرنگار این رسانه تأکید کرد: «اطلاعات عمومی، حق مردم است نه امتیاز حکومت‌ها. زمانی که خبرنگار از دسترسی به منابع رسمی محروم شود، نه‌تنها رسانه، بلکه حقیقت نیز در حاشیه قرار می‌گیرد.» وی افزود که حفظ جریان آزاد اطلاعات، مسئولیتی حرفه‌ای و اخلاقی است که رسانه‌ها باید با تمام توان از آن پاسداری کنند.

طالبان تاکنون واکنش رسمی مثبتی به مناسبت روز جهانی دسترسی به اطلاعات نداشته‌اند. در بیانیه‌های منتشرشده از سوی سخنگویان این گروه، بیشتر بر «حفظ منافع ملی» و «جلوگیری از نشر اطلاعات نادرست» تأکید شده است.

برخی منابع خبری از جمله طلوع‌نیوز گزارش داده‌اند که طالبان انتشار برخی اطلاعات را «تهدید امنیتی» تلقی کرده و خبرنگاران را موظف به هماهنگی با نهادهای امنیتی پیش از نشر گزارش‌ها کرده‌اند. این رویکرد، با اصول شناخته‌شده آزادی رسانه‌ها و حق دسترسی آزاد به اطلاعات در تضاد است و نگرانی‌های جامعه جهانی را افزایش داده است.

محرومیت از اطلاعات، پیامدهای گسترده‌ای برای جامعه افغانستان دارد. نخست، شهروندان نمی‌توانند در تصمیم‌گیری‌های عمومی مشارکت آگاهانه داشته باشند. دوم، رسانه‌ها به‌جای گزارشگری مستقل، به بازنشر روایت‌های رسمی محدود می‌شوند. سوم، فضای عمومی به‌جای گفت‌وگوی مستند، به شایعه و اطلاعات نادرست آلوده می‌شود.

این وضعیت نه‌تنها آزادی بیان را تهدید می‌کند، بلکه زمینه‌ساز فساد، بی‌اعتمادی و انزوای اجتماعی نیز می‌شود. در چنین شرایطی، خبرنگاران نه‌تنها با موانع حرفه‌ای، بلکه با تهدیدهای جانی و روانی نیز مواجه‌اند.

روز جهانی دسترسی به اطلاعات، فرصتی است برای بازنگری در سیاست‌های اطلاع‌رسانی، تقویت نهادهای رسانه‌ای و یادآوری این اصل که اطلاعات، حق مردم است؛ نه امتیازی که حکومت‌ها به‌دلخواه اعطا یا سلب کنند.

در افغانستان، احیای این حق نیازمند اراده سیاسی، حمایت نهادهای بین‌المللی و پافشاری جامعه مدنی است؛ اما در شرایطی که طالبان کنترل کامل بر نهادهای دولتی، رسانه‌ای و امنیتی دارند، چنین اراده‌ای نه‌تنها دیده نمی‌شود، بلکه به‌نظر می‌رسد عمداً سرکوب می‌شود. خبرنگاران با تهدید، بازداشت و سانسور مواجه‌اند، نهادهای رسمی از ارائه اطلاعات خودداری می‌کنند، و فضای عمومی به‌جای شفافیت، به تاریکی و ترس آلوده شده است.

اگر این مسیر با محدودیت و سانسور ادامه یابد، نه‌تنها رسانه‌ها، بلکه آینده آگاهی، مشارکت عمومی و حتی حافظه جمعی کشور با خطر جدی مواجه خواهد شد. در چنین فضایی، روز جهانی دسترسی به اطلاعات نه نماد امید، بلکه یادآور چیزی است که از دست رفته و شاید تا آینده‌ای نامعلوم، بازگشتی برای آن متصور نباشد. حقیقت، در افغانستان امروز، بیش از آن‌که زنده باشد، در محاصره است.

• بلخی؛ خبرگزاری شانا