توقف کتابخانه‌های سیار چهارمغز در کابل

کتابخانه‌های سیار چهارمغز، ابتکاری بود که آموزش را از دیوارهای مکتب به کوچه‌های کابل آورد. موترهایی که به کتابخانه‌های متحرک تبدیل شده بودند، هر روز در محله‌های مختلف شهر می‌چرخیدند تا کودکان را با دنیای کتاب آشنا کنند.

این پروژه نه‌تنها به آموزش رسمی کمک می‌کرد، بلکه در تقویت روحیه، افزایش اعتماد به نفس و ایجاد انگیزه در کودکانی که در سایه جنگ، فقر و محرومیت بزرگ می‌شدند، نقش مؤثری داشت. ماهانه حدود ۴۰ هزار کودک از خدمات این کتابخانه‌ها بهره‌مند می‌شدند و در مجموع بیش از یک میلیون کودک تحت پوشش قرار گرفتند.

تأسیس این کتابخانه‌ها حاصل تلاش گروهی از جوانان دغدغه‌مند کشور بود که با رهبری فرشته کریم، ایده‌ای نوآورانه را به واقعیت تبدیل کردند. آن‌ها با درک خلأهای آموزشی موجود، تصمیم گرفتند آموزش را به خیابان‌ها بیاورند؛ جایی که کودکان بدون نیاز به ثبت‌نام، فیس یا اسناد رسمی، می‌توانستند به کتاب دسترسی داشته باشند.

این رویکرد، آموزش را مردمی‌تر، در دسترس‌تر و انسانی‌تر کرد. حضور پررنگ زنان در تیم اجرایی نیز از ویژگی‌های برجسته این پروژه بود؛ زنانی که با وجود محدودیت‌های اجتماعی، با شجاعت و تعهد، نقش کلیدی در اجرای برنامه‌ها ایفا کردند.

پروژه چهارمغز از حمایت نهادهای بین‌المللی، خیریه‌ها، و داوطلبان محلی بهره‌مند بود. نهادهای آموزشی مستقر در ایالات متحده، سازمان‌های مدافع حقوق کودکان، و گروه‌های فرهنگی از جمله حامیان اصلی این پروژه بودند. همچنان جامعه مدنی کشور، به‌ویژه خانواده‌ها و آموزگاران، استقبال گسترده‌ای از این ابتکار نشان دادند و آن را فرصتی برای پر کردن خلأ آموزشی در مناطق محروم دانستند. این حمایت‌ها نه‌تنها مالی و تخنیکی بودند، بلکه به شکل اعتماد اجتماعی نیز نمود پیدا کردند؛ اعتماد به اینکه آموزش می‌تواند از دل بحران‌ها عبور کند.

بازخورد عمومی نسبت به کتابخانه‌های سیار چهارمغز بسیار مثبت بود. کودکان با اشتیاق در کوچه‌ها منتظر رسیدن کتابخانه‌ها بودند، والدین از تأثیر آن بر رشد فکری فرزندان‌شان سخن می‌گفتند، و آموزگاران آن را مکملی برای آموزش رسمی می‌دانستند.

این پروژه نه‌تنها دسترسی به کتاب را افزایش داد، بلکه امید، انگیزه و رؤیا را در دل کودکانی زنده کرد که در سایه جنگ و فقر بزرگ می‌شدند. بسیاری از کودکان برای نخستین بار از طریق این کتابخانه‌ها با مفهوم داستان، تخیل و پرسش‌گری آشنا شدند؛ مفاهیمی که در نظام آموزشی رسمی کمتر به آن‌ها پرداخته می‌شود.

با این حال، توقف فعالیت این کتابخانه‌ها نشان‌دهنده بحرانی عمیق‌تر در ساختار آموزش کشور است. تیم چهارمغز در اطلاعیه خود به «محدودیت‌ها» و «چالش‌های عملیاتی» اشاره کرده، بی‌آنکه جزئیات بیشتری ارائه دهد. اما با توجه به شرایط امنیتی، محدودیت‌های رفت‌وآمد، فشارهای سیاسی و کاهش حمایت‌های بین‌المللی، می‌توان حدس زد که ادامه فعالیت چنین پروژه‌ای در فضای فعلی کشور با دشواری‌های جدی مواجه بوده است.

این توقف، نه‌تنها پایان یک پروژه، بلکه هشدار به جامعه جهانی درباره وضعیت آموزش در افغانستان است.

با وجود توقف فعالیت‌های میدانی در کابل، تیم چهارمغز اعلام کرده است که فعالیت‌های خود را در قالب نهاد غیرانتفاعی «فرشته» مستقر در ایالات متحده ادامه خواهد داد. این نهاد در حال طراحی برنامه نوین آموزشی برای کودکان کشور است که قرار است تا بهار ۲۰۲۶ رونمایی شود. این اقدام نشان‌دهنده تلاش برای حفظ مأموریت آموزشی در قالبی جدید و با بهره‌گیری از منابع بین‌المللی است. تیم چهارمغز تأکید کرده که هدف اصلی آن‌ها، یعنی «فراهم‌سازی دسترسی به آموزش و دفاع از حق هر طفل برای رؤیای آینده بهتر»، همچنان پابرجاست.

توقف کتابخانه‌های سیار چهارمغز، اگرچه تلخ و ناامیدکننده است، اما میراث آن در ذهن و دل هزاران طفل کشور باقی خواهد ماند. کودکانی که با کتاب آشنا شدند، داستان نوشتند، سؤال پرسیدند و رؤیا ساختند.

این پروژه نشان داد که حتی در سخت‌ترین شرایط، می‌توان با خلاقیت، تعهد و عشق، آموزش را زنده نگه داشت. شاید کتابخانه‌ها دیگر در کوچه‌های کابل نچرخند، اما چرخ آموزش همچنان می‌تواند در ذهن کودکان بچرخد اگر حمایت‌ها ادامه یابد و امید از دست نرود.