چگونه مطالعه، ذهنیت هیتلر را شکل داد؟

تناقضی درون‌سوز؛ مردی که کتاب می‌سوزاند، اما شب‌ها مطالعه می‌کرد

در حافظه عمومی جهان، آدولف هیتلر بیش از هر چیز با خشونت، جنگ و جنایت شناخته می‌شود؛ دیکتاتوری که اروپا را به آتش کشید و میلیون‌ها انسان را به کام مرگ فرستاد. اما در پس این چهره خشن و سنگدل، تصویری دیگر نیز وجود دارد؛ مردی که شب‌ها در خلوت، با کتاب‌هایش به سر می‌برد، صفحات را خط‌خطی می‌کرد و در حاشیه‌ آن درباره «رهبری»، «نبوغ» و «سرنوشت ملت‌ها» یادداشت می‌نوشت (خبرآنلاین، ۳ سنبله ۱۴۰۴).

هیتلر در طول زندگی‌اش بیش از ۱۶ هزار جلد کتاب گردآوری کرد؛ مجموعه‌ای عظیم که شامل آثار فلسفی، تاریخی، ادبیات کلاسیک، رمان‌های عامه‌پسند، متون نظامی و حتی کتاب‌های کودکانه بود. از این میان، حدود ۱۲۰۰ جلد پس از پایان جنگ جهانی دوم به کتابخانه کنگره آمریکا در واشنگتن منتقل شد و هنوز هم در آنجا نگهداری می‌شود (فرارو، ۲۵ اسد ۱۴۰۴). این کتاب‌ها، با یادداشت‌های شخصی هیتلر در حاشیه صفحات، سندی زنده از ذهنیت پیچیده و متناقض او هستند.

تناقض اصلی در این میان، آن است که هیتلر در مقام رهبر رژیمی که کتاب‌ها را در میدان‌ها می‌سوزاند و نویسندگان را تبعید می‌کرد، خود در خلوت به مطالعه وسواس‌گونه روی آورده بود. در حالی که آثار نویسندگان یهودی، مارکسیست و مدرن در آلمان نازی ممنوع و نابود می‌شدند، هیتلر در کتابخانه شخصی‌اش به مطالعه متونی از روسو، مونتسکیو، کانت و حتی برخی نویسندگان یهودستیز می‌پرداخت (سارنویس، معرفی کتاب رایبک).

کتاب «کتابخانه خصوصی هیتلر» نوشته تیموتی ورینگ رایبک، پرده‌ای تازه از این تناقض برمی‌دارد. رایبک نشان می‌دهد که هیتلر، با وجود فقدان تحصیلات دانشگاهی، خود را از طریق مطالعه گسترده در حوزه‌های مختلف «خودساخته» کرده بود. او از کتاب‌ها نه برای روشنگری، بلکه برای تقویت ایدئولوژی، ساختن اعتماد به نفس سیاسی، و توجیه تصمیمات استراتژیک بهره می‌گرفت.

این رفتار، نشان‌دهنده نگاه ابزاری هیتلر به فرهنگ است. او کتاب را نه به‌عنوان ابزار گفت‌وگو یا تفکر انتقادی، بلکه به‌عنوان سلاحی نرم برای ساختن جهان‌بینی افراطی خود می‌دید. همان‌گونه که در میدان‌ها کتاب می‌سوزاند تا مخالفان را خاموش کند، در خلوت با کتاب‌هایی خاص ذهن خود را برای تسلط بر جهان آماده می‌کرد. این تناقض، هشدار مهمی است درباره قدرت دوگانه فرهنگ؛ فرهنگی که می‌تواند هم روشنگر باشد و هم ابزار سلطه.

کتابخانه‌ای برای ساختن ایدئولوژی

هیتلر در دوران جوانی، به‌ویژه پس از شکست در آزمون‌های هنری و ورود به ارتش، به مطالعه آثار تاریخی و نژادپرستانه روی آورد. او کتاب‌هایی درباره برتری نژاد آریایی، نظریه‌های توطئه علیه یهودیان، و تاریخ نظامی اروپا را با دقت می‌خواند و در حاشیه آن‌ها یادداشت‌هایی درباره «رهبری»، «نبوغ»، و «سرنوشت ملت‌ها» می‌نوشت. این یادداشت‌ها بعدها در کتاب «نبرد من» بازتاب یافتند.

خودآموختگی افراطی؛ از مونتسکیو تا نویسندگان یهودستیز

هیتلر، برخلاف بسیاری از رهبران سیاسی، تحصیلات دانشگاهی نداشت. او محصول موج «خودآموختگی» در اروپا بود؛ سربازی از جنگ جهانی اول که نخستین وسیله‌ای که در آپارتمان مونیخی‌اش خرید، یک قفسه کتاب بود. در کتابخانه‌اش، آثار فیلسوفان بزرگی چون روسو، کانت، و مونتسکیو در کنار نوشته‌های نویسندگان یهودستیز و نژادپرست قرار داشتند. این ترکیب، ذهنیتی ساخت که هم از فلسفه تغذیه می‌کرد و هم از نفرت.

کتاب به‌عنوان ابزار بسیج توده‌ها

هیتلر از مطالعه نه برای روشنگری، بلکه برای ساختن گفتمانی افراطی بهره گرفت. او با استفاده از مفاهیم تاریخی و نژادی، دشمنی با یهودیان، کمونیست‌ها و دموکراسی را به گفتمان غالب بدل کرد.

کتاب «نبرد من» که در زندان نوشت، به‌سرعت به یکی از پرفروش‌ترین آثار آلمان بدل شد و در مکتب‌ها، ارتش و نهادهای دولتی توزیع می‌شد. این کتاب، نمونه‌ای از استفاده ابزاری از دانش برای تحکیم قدرت است.

 کتابخانه‌ای که به کوره نسل‌کشی بدل شد

مطالعات هیتلر، به‌ویژه در حوزه نژاد، تاریخ و سیاست، مستقیماً در شکل‌گیری سیاست‌های نسل‌کشی و پاک‌سازی نژادی نقش داشتند. او با استناد به نظریه‌های شبه‌علمی، یهودیان را «تهدید زیستی» معرفی کرد و سیاست‌های اردوگاه‌های مرگ را با توجیهات تاریخی و فلسفی همراه ساخت. کتابخانه‌اش، به‌جای آن‌که منبع روشنگری باشد، به کوره‌ای برای تولید نفرت بدل شد.

میراث خطرناک مطالعه بدون اخلاق

تجربه هیتلر نشان می‌دهد که مطالعه، اگر از اخلاق، نقد و مسئولیت تهی باشد، می‌تواند به ابزار جنایت بدل شود. کتاب‌هایی که می‌توانستند مسیر روشنگری را بگشایند، در دستان او به سلاحی برای تحریف تاریخ و تحریک خشونت بدل شدند. این تجربه، هشدار مهمی برای جوامعی است که مطالعه را صرفاً به‌عنوان انباشت اطلاعات می‌نگرند، نه به‌عنوان فرآیندی اخلاقی و انسانی.

کتابخانه خصوصی آدولف هیتلر، سندی زنده از این حقیقت تلخ است که مطالعه، به‌تنهایی ضامن روشنگری نیست. اگر دانش از اخلاق، نقد و مسئولیت تهی شود، می‌تواند به ابزار تحریف، سلطه و جنایت بدل گردد. هیتلر، با هزاران جلد کتاب، نه به آزادی بلکه به نسل‌کشی رسید؛ نه به مدارا بلکه به نفرت.

این گزارش، دعوتی است به بازاندیشی در مفهوم مطالعه؛ اینکه کتاب نه‌تنها باید خوانده شود، بلکه باید فهمیده، نقد شود و در خدمت انسانیت قرار گیرد. در جهانی که هنوز هم افراط‌گرایی، نژادپرستی و خشونت در کمین‌اند، کتابخانه‌ها باید به سنگرهای اخلاق، آگاهی و گفت‌وگو بدل شوند، نه به انبارهای ایدئولوژی‌های مرگبار.