تخریب تندیس امیر علی‌شیر نوایی در مزارشریف؛ وعده طالبان پس از اعتراض ازبکستان

شهرداری طالبان در مزارشریف سه‌شنبه، ۲۸ اسد ۱۴۰۴، تندیس امیر علی‌شیر نوایی، شاعر و اندیشمند برجسته سده پانزدهم میلادی، را از چهارراه مرکزی این شهر تخریب کردند. این تندیس در سال ۲۰۱۶ میلادی، با پشتیبانی عطا محمد نور، والی وقت بلخ، توسط هنرمندان محلی ساخته و نصب شده بود.

وزارت خارجه ازبکستان اعلام کرد که پس از تخریب تندیس، بلافاصله با مقام‌های طالبان تماس گرفته و اعتراض رسمی خود را بیان کرده است. اخْرور بورخانوف، سخنگوی این وزارت، امروز (چهارشنبه) گفت طالبان در پاسخ، این اقدام را «غیرهماهنگ و تأسف‌بار» خوانده و وعده داده‌اند بنای یادبود باشکوه‌تری به جای آن ایجاد کنند.

به گفته او، طالبان همچنین پذیرفته‌اند که چهارراهی در مزارشریف به نام امیر علی‌شیر نوایی نامگذاری شود و در یادبود تازه، تابلوهایی درباره زندگی و میراث ادبی او نصب گردد. ناظران اما یادآور می‌شوند که طالبان اصولاً با ساخت مجسمه‌ها مخالف‌اند و این وعده بیشتر تحت فشار اعتراض رسمی ازبکستان داده شده است.

امیر علی‌شیر نوایی (۱۴۴۱ – ۱۵۰۱ میلادی)، وزیر، شاعر و اندیشمند بزرگ دربار سلطان حسین بایقرا، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های فرهنگ و ادب ترک‌زبانان است. او در هرات عصر تیموریان نقشی اساسی در شکوفایی فرهنگی ایفا کرد و میراثی ماندگار در زبان و ادب ترکی جغتایی به جا گذاشت.

از میان آثار مهم نوایی می‌توان به محاکمه‌اللغتین که رساله‌ای در دفاع از زبان ترکی است، منظومه‌های عاشقانه چون مجنون و لیلی، مثنوی‌های پنج‌گانه در قالب خمسه، چهار دیوان بزرگ شعر به ترکی جغتایی و همچنین نوشته‌های فلسفی و اخلاقی مانند مفاتیح‌العلوم اشاره کرد؛ آثاری که جایگاه او را به‌عنوان ستون ادبیات کلاسیک منطقه تثبیت کرده‌اند.

تخریب این تندیس واکنش‌های گسترده‌ای در میان ترک‌تباران افغانستان برانگیخته است. بسیاری این اقدام طالبان را «هویت‌زدایی فرهنگی» و «بی‌احترامی به میراث مشترک» توصیف کرده‌اند.

این اقدام طالبان یادآور تخریب مجسمه‌های بودا در بامیان است. در ماه مارچ ۲۰۰۱ (اسفند ۱۳۷۹)، طالبان دو پیکره عظیم بودا با ارتفاع ۳۸ و ۵۵ متر را که قدمت‌شان به قرن ششم میلادی می‌رسید، با مواد منفجره نابود کردند.

مجسمه‌های بودا از بزرگ‌ترین آثار سنگی بودایی جهان بودند و در فهرست میراث جهانی یونسکو جایگاه ویژه‌ای داشتند. بامیان که در مسیر جاده ابریشم قرار داشت، قرن‌ها نماد همزیستی تمدن‌های هندویی، بودایی، ایرانی و اسلامی بود و تخریب این آثار موجی از محکومیت جهانی برانگیخت. اکنون بسیاری تخریب تندیس امیر علی‌شیر نوای را در همان چارچوب می‌دانند، با این تفاوت که فشار دیپلماتیک ازبکستان طالبان را وادار به وعده ساخت یادبود تازه کرده است.

با توجه به مخالفت ایدئولوژیک طالبان با ساخت تمثال‌ها، وعده ساخت بنای جدید برای امیر علی‌شیر نوایی بیش از آنکه ناشی از احترام به فرهنگ و تاریخ باشد، جنبه سیاسی و دیپلماتیک دارد. کارشناسان می‌گویند این وعده بیشتر پاسخی مصلحت‌آمیز به اعتراض رسمی ازبکستان است و بعید است طالبان بدون فشار خارجی به ساخت یادبودهای مشابه اقدام کنند.