وضعیت اقتصاد افغانستان

اقتصاد افغانستان بر اثر جنگ‌های چندین دهه از هم پاشیده بود. تا سال‌های ۱۹۹۲ میزان اقتصاد افغانستان تدریجاً در حال نزول بود. تا آنکه از سال ۱۹۹۵ الی ۲۰۰۱ اقتصاد این کشور شدیداً صدمه دید و سبب فرورفتگی عمیقی در حیات اقتصادی این ملت شد. بعد از سرنگونی طالبان اقتصاد این کشور رشد خوبی را طی کرد اما اقتصاد افغانستان در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶ در بدترین وضعیت خویش پس از سال ۲۰۰۲ رسید. گفتگوی زیر برای بررسی بیشتر اقتصاد افغانستان با گفتگو با دکتر نعمت‌الله بیژن، استاد در دانشگاه ملی استرالیا و محقق در دانشگاه آکسفورد است.

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: مهم‌ترین فرصت‌ها و پتانسیل‌های رشد اقتصادی افغانستان در کدام حوزه‌ها است؟

فرصت‌های عمده برای رشد و توسعه اقتصادی افغانستان شامل موقعیت جغرافیای کشور، معادن سرشار آن، نسل جوان و همچنین تمرکز بخش بزرگ ثروت جهان در آسیا، به ویژه چین و هند، می‌باشد.

موقعیت جغرافیای افغانستان به حیث مسیر راه خشکه و یا پل میان آسیا مرکزی و جنوب آسیا زمینه تجارت و فعالیت‌های اقتصادی در افغانستان و منطقه را بیشتر خواهد ساخت. کشورهای آسیا مرکزی از نظر معادن غنی‌اند در حال که جنوب آسیا به این معادن و انرژی نیاز دارند که چنین تبادلاتی از مسیر افغانستان تسهیل شده می‌تواند. برنامه‌های درین زمینه از قبل آغاز شده است. همچنین معادن زیر زمینی افغانستان ارزش بیش از یک تریلیون دالر را دارد که تا هنوز بصورت گسترده مورد بهره برداری قرار نگرفته است. بهره برداری از این دو فرصت وابسته به امنیت و ثبات سیاسی در افغانستان و منطقه و همچنین سطح تقاضا برای معادن در مارکت جهان است. در کل چنین روند آهسته اما امیدوارکننده است.

افغانستان یکی از جوان‌ترین کشورهای جهان است. بیش از ۷۰ درصد نفوس آن زیر سن ۳۰ سال‌اند. پانزده سال گذشته زمینه بهتر آموزش و پرورش برای جوانان را مساعد ساخته که هم در بلند بردن سطح آگاهی‌شان و هم مهارت‌های اشتغالی کمک کرده است. نسل جوان بخصوص خانم‌ها نقش فعال و مؤثر در توسعه افغانستان و رهبری اداره عامه کشور داشته‌اند. به مقایسه بسیاری از کشورها اکثر ادارات کلیدی افغانستان توسط نسل جوان اداره می‌شود که نشان دهنده تغییر بزرگ دموگرافیک و سیاسی در کشور است. به مقایسه نسل قبلی نسل جوان کشور آینده نگر و طرفدار ثبات و کثرت گرایی‌اند که برای توسعه پایدار و ثبات در افغانستان خیلی مهم است.

با آنکه موقعیت جغرافیای افغانستان در طی بیشتر از دو قرن اخیر به مثابه تهدیدی بوده است، اما در قرن بیست و یکم چنین موقعیتی فرصت بزرگ تلقی می‌شود. چین که دومین اقتصاد بزرگ جهان را دارد و منابع طبیعی منطقه در آسیا مرکزی در همسایگی افغانستان قرار دارد. همچنین مارکت هند، یکی از بزرگترین مارکت های جهان، دروازه‌هایش برای کالاهای افغانستان باز است. چنین فرصت‌های نه تنها در رشد و توسعه افغانستان بل منطقه نیز اهمیت دارد.

برای استفاده از چنین فرصت‌ها و تبدیل آن به سرمایه ملی نیاز به ثبات سیاسی، دیدگاه درازمدت توسعه‌ای و همچنین همگرایی منطقه‌ای است.

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: تاثیرات مثبت و منفی کمک‌های اقتصادی خارجی بر کشور افغانستان چیست؟

کمک‌های اقتصادی خارجی در کشور تاثیرات مثبت و منفی داشته است. از آغاز دهه قبل به ویژه که عواید داخلی افغانستان خیلی محدود بود این کمک‌ها برای بازسازی و نهاد سازی در افغانستان خیلی مؤثر بوده است. همچنین بالای رشد اقتصاد افغانستان و عرضه خدمات عامه چون آموزش و پرورش و صحت نیز تأثیر مثبت داشته است. چنین کمک‌های برای آینده نیز ضروری است. اما در عرصه حکومت‌داری به نحوی که این کمک‌ها به مصرف رسیده است در چهار مورد تاثیرات ناگواری نیز داشته است. بیشتر این کمک‌ها (در دهه اول بیشتر از ۸۲ درصد کل این کمک‌ها) بیرون از بودجه ملی افغانستان به مصرف رسیده است. چنین رویکرد اتکا بر کمک‌های اقتصادی خارجی حکومت افغانستان را بیشتر به کشورها و سازمان‌های توسعه‌ای که این منابع مالی را تأمین می‌کردند پاسخگو ساخت و زمینه ایجاد قرار داد مالی سیاسی میان مردم را ضعیف کرد. همچنین مصرف بیشتر این کمک‌ها از مجرا بیرون از بودجه ملی فرایند دولت سازی را صدمه رسانیده و باعث شکاف مالی میان مردم و دولت گردید. در کل تاثیرات منفی کمک‌های اقتصادی نا خواسته بوده و ناشی از شیوه و طریقه مصرف غیر مؤثر آن بوده است. ما شاهد عده‌ای از کشورهای پس از جنگ جهانی دوم بودیم که به استفاده از کمک‌های خارجی توانستند روی پا بی ایستند. کره جنوبی و آلمان مثال‌های خوب آن‌اند. آنچه میخواهم مطرح سازم اینست که کمک‌ها برای افغانستان تاثیرات مثبت داشته است اما نیاز به اصلاحات بینیادی در شیوه مصرف آن و همچنین عملکرد حکومت افغانستان است. در کتاب که اخیری که به زبان انگلیسی نوشته‌ام، تناقض‌های کمک‌های خارجی در افغانستان، درین مورد با جزییات پرداخته‌ام.

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: اقتصاد مواد مخدر در افغانستان چه پیامدهای مثبت و منفی داشته است؟

اقتصاد مواد مخدر پیامد جنگ سرد و ادامه آن بعد از ختم جنگ سرد در افغانستان است. تاثیرات منفی آن بیشتر از تاثیرات مثبت آن است. ما شاهد افزایش سطح اعتیاد سرسام آور در افغانستان هستیم. درآمد مواد مخدر شورشیان و گروه‌های جنایتکار را در افغانستان تمویل می‌کند که باعث نا امنی گردیده است. یکی از عوامل تداوم جنگ در کشور نیز همین اقتصاد غیر قانونی است. ممکن دهقانان که در کشت خشخاش سهم دارند از درآمد آن بهره مند می‌شوند. اما چنین درآمد برای آنها خیلی اندک است. شبکه‌های مافیای منطقه و جهان مستفیدشوندگان عمده از صنعت مواد مخدرند. مواد مخدر مشکل جهانی است که افغانستان قربانی آن است. در زمینه مبارزه با مواد مخدر در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری نیز صورت گرفته است. کشت زعفران به عنوان جایگزین خوبی برای کوکنار (خشخاش) خیلی موفق آمیز بوده است. زعفران افغانستان هم از کیفیت بالایی برخوردار است و هم سطح تقاضا براین آن در حال افزایش است.

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: چشم انداز اقتصاد و عوامل مؤثر بر آینده اقتصاد افغانستان چیست؟

چشم انداز اقتصاد افغانستان وابسته به امنیت، ثبات و همگرایی در منطقه، ثبات سیاسی در داخل افغانستان و همچنین سیاست‌های اقتصادی حکومت افغانستان می‌باشد. تداوم کمک‌های خارجی نیز مهم است، چون بیشترین درآمد کشور به بخش امنیت هزینه می‌شود. افغانستان در خط مقدم مبارزه با دهشت افگنی و مواد مخدر که هر دو مشکل جهانی است قرار دارد، پس اقتصاد افغانستان نمی‌تواند چنین بار اقتصادی را به تنهایی متقبل شود. درگذشته‌های دور شهرهای بزرگ افغانستان چون غزنی، کابل، هرات، بلخ و قندهار مراکز عمده تجارت منطقه و محل اتصال راه ابریشم بوده است. با چنین بستری در کشور و احیای اقتصاد منطقه پیرامون آن چشم انداز اقتصاد افغانستان امیدوار کننده به نظر می‌رسد. من هم به آینده افغانستان امیدوار هستم.

• مرکز بین‌المللی مطالعات صلح IPSC