پرچم افغانستان؛ میدان خاموش نبرد بر سر هویت ملی

پرچم، صرفاً یک تکه پارچه رنگی نیست؛ نماد هویت، حافظه، اراده و خواست جمعی یک ملت است.

در بسیاری از کشورها، پرچم به عنوان سمبول یگانگی ملی، ستون انسجام اجتماعی و نشان اقتدار تاریخی یک ملت عمل می‌کند. اما در افغانستان، پرچم تنها یک نشانه‌ تصویری نبوده، بلکه خود به یک مسئله‌ بدل شده است؛ مسأله‌ای خاموش اما ریشه‌دار که انعکاس بحران هویت، مشروعیت سیاسی و شکاف‌های تاریخی در کشور است.

تاریخچه پرچم‌ها در جهان قدمتی هزاران‌ساله دارد. در گذشته، پرچم‌ها بیشتر در میدان‌های نبرد یا به‌عنوان نشان وفاداری به یک شاه یا قبیله برافراشته می‌شدند.

در قرون وسطی، شوالیه‌ها و لشکریان با پرچم‌های مخصوص خود وارد میدان می‌شدند تا هم هویت‌شان را به رخ بکشند و هم نیروهایشان را در میدان از هم تمیز دهند. اما با پیدایش دولت‌های مدرن و ملت-دولت‌ها، پرچم به نشانه‌ای رسمی از هویت ملی، استقلال سیاسی و تمامیت ارضی تبدیل شد.

امروزه در بسیاری از کشورها، پرچم یک عنصر غیرقابل منازعه و محور وحدت ملی به شمار می‌رود. به‌عنوان مثال، در آمریکا، فرانسه یا هند، پرچم با احساس افتخار ملی، همدلی جمعی و احترام عمومی همراه است.

در افغانستان اما، سرگذشت پرچم روایت پرچم‌های متعدد است؛ آینه‌ای از حکومت‌های متضاد و روایات مختلف از هویت ملی.

تنها در صد سال گذشته، بیش از ۲۵ نوع پرچم در افغانستان استفاده شده است؛ از دوران شاهان تا جمهوریت‌ها، از امارت‌ها تا رژیم‌های انقلابی. این تغییرات پرچم‌ها، خود گویای بی‌ثباتی هویتی و سیاسی در افغانستان است. پرچم، به‌جای آن‌که حلقه‌ پیوند مردم با دولت باشد، اغلب به ابزار اعلان پیروزی، حذف دیگری و تحمیل روایت خاص از هویت بدل شده است.

نمونه‌ اخیر آن، حذف پرچم سه‌رنگ (سیاه، سرخ، سبز) جمهوری اسلامی افغانستان و جایگزینی آن با بیرق سفید طالبان است. پرچمی که برای بخش وسیعی از جامعه، نه تنها احساس تعلق ایجاد نمی‌کند بلکه نماد حذف، تسلط و بی‌عدالتی تعبیر می‌شود.

از سوی دیگر، هواداران پرچم پیشین آن را نشانه‌ جمهوریت، تلاش‌های مدرن‌سازی، و اراده مردم برای مشارکت سیاسی و فرهنگی می‌دانند. همین اختلاف در نگاه به یک سمبول ملی، خود نشانه‌ی عمیق‌تر بودن شکاف‌ها در افغانستان است.

از زمان بازگشت طالبان به قدرت در اوت ۲۰۲۱، یکی از نخستین نشانه‌های تغییر در ساختار رسمی کشور، تعویض پرچم ملی بود. پرچم سه‌رنگ جمهوری اسلامی افغانستان با رنگ‌های سیاه، سرخ و سبز و نشان دولت در وسط آن از ادارات، میدان‌های عامه، مکاتب و اسناد رسمی حذف شد و به‌جای آن، پرچم سفید طالبان با نوشته‌ «لا اله الا الله محمد رسول الله» جایگزین شد.

این تغییر، صرفاً یک اقدام اداری یا سمبولیک نبود، بلکه یکی از نخستین اقدامات هویتی-سیاسی طالبان بود برای تثبیت نظم جدید و رد کامل نظم پیشین.

پرچم سه‌رنگ که در دو دهه گذشته در سطح بین‌المللی به‌عنوان پرچم رسمی افغانستان شناخته می‌شد، برای بسیاری از مردم، به‌ویژه نسل جوان، نماد تلاش برای بازسازی کشور، جمهوریت، حضور در جامعه جهانی، و مشارکت مردم در روند سیاسی بود.

این پرچم در اعتراضات، همایش‌ها، مسابقات بین‌المللی ورزشی و حتی در مراسم تدفین شهدای جنگ علیه تروریسم، نماد همدردی، افتخار و تعلق بوده است. برعکس، پرچم سفید طالبان از سوی مخالفان به‌عنوان نشانه‌ حذف، استبداد، زن‌ستیزی و بازگشت به گذشته‌ تاریک دهه ۹۰ تعبیر می‌شود.

این شکاف نمادین به برخوردهای امنیتی نیز کشیده شد. در نخستین سال پس از تسلط دوباره طالبان، شماری از شهروندان صرفاً به دلیل حمل یا نصب پرچم سه‌رنگ بازداشت، تهدید یا حتی مورد خشونت قرار گرفتند.

در برخی موارد گزارش شده که فروشگاه‌هایی که پرچم جمهوری را آویخته بودند، بسته شدند یا صاحبان‌شان مورد بازجویی قرار گرفتند. شماری از مهاجران افغانستانی در کشورهای همسایه نیز در هنگام راهپیمایی‌های اعتراضی با حمل پرچم سه‌رنگ، مورد تهدید و فشار از سوی نهادهای دیپلماتیک طالبان یا دولت‌های هم‌پیمان قرار گرفتند.

طالبان، پرچم سفید خود را نشانه‌ «اسلامیت» و «فتح» می‌دانند، و بر این باورند که پرچم جمهوریت، نه‌تنها مشروع نیست، بلکه نماینده‌ی «نظام تحمیلی غرب» است. اما این در حالی‌ است که میلیون‌ها افغانستانی در داخل و خارج از کشور همچنان با پرچم سه‌رنگ احساس هویت می‌کنند، و آن را نشانه‌ی مقاومت، جمهوریت و یک دوره‌ هرچند ناتمام اما امیدوارکننده از مشارکت و بازسازی می‌دانند.

این کشمکش بر سر پرچم، درواقع انعکاس بحران مشروعیت در ساختار فعلی افغانستان است. پرچم، به‌عنوان نماد سیاسی و روانی یک کشور، وقتی از سوی بخشی گسترده از جامعه رد شود یا نتواند احساس تعلق عمومی ایجاد کند، تبدیل به عامل انشقاق می‌شود، نه وحدت. در افغانستان امروز، هیچ نماد ملی مورد توافق اکثریت قرار ندارد، و پرچم نیز قربانی همین وضعیت است.

رویدادهایی چون روز ملی پرچم یا بیرق، که در خارج از افغانستان با برافراشتن پرچم سه‌رنگ برگزار می‌شود، بیانگر این واقعیت است که نمادها همچنان زنده‌اند و خاطره‌ آنچه «می‌توانست باشد» را زنده نگه می‌دارند. اما مشکل، صرفاً خاطره یا نوستالژی نیست؛ بلکه این‌که در غیاب سمبول‌های مشترک، ملت‌سازی به معنای واقعی آن ناممکن می‌شود.

در کشوری با بافت قومی و فرهنگی متنوع مانند افغانستان، پرچم می‌تواند و باید وسیله‌ای برای وحدت باشد، نه میدان منازعه. اگرچه ممکن است قرائت‌های مختلفی از هویت ملی وجود داشته باشد، اما همه افغانستانی‌ها بر سر اصولی مشترک چون کرامت انسانی، عدالت، همزیستی مسالمت‌آمیز و تمامیت ارضی توافق دارند. پرچم باید بازتاب این مشترکات باشد، نه آینه‌ حذف و ستیز.

این‌جا نه صرفاً موضوعی نمادین، بلکه مسأله‌ای استراتژیک مطرح است. کشوری که بر سر پرچمش وحدت نظر نداشته باشد، چگونه می‌تواند در سیاست، اقتصاد، آموزش و یا توسعه ملی مسیر مشترکی ترسیم کند؟

تا زمانی که پرچم افغانستان نماینده‌ تمام مردم افغانستان نباشد، تا وقتی مردم برای پرچم اشک بریزند اما آن را بالای نهادهای دولتی نبینند، وحدت ملی یک شعار باقی خواهد ماند.

بازتعریف پرچم افغانستان، تنها کار حکومت‌ها نیست، بلکه نیازمند یک اجماع ملی، بحث باز و توافق جمعی است.

باید درک کنیم که پرچم نه از بالا تحمیل می‌شود و نه از راه حذف دیگران رسمیت می‌یابد. بلکه از دل مشارکت، گفت‌وگو، و شمول سیاسی و فرهنگی خلق می‌شود.

روز ملی پرچم باید فرصتی برای بازاندیشی در نمادهای وحدت، و بازخوانی تاریخ پرچم‌هایی باشد که هر کدام بخشی از حافظه‌ی این ملت‌اند، نه سلاحی علیه همدیگر.

پرچم افغانستان، اگر باز تعریف شود، می‌تواند نه تنها نماد دولت، بلکه نشان ملت باشد. نه تنها گذشته، بلکه آینده‌ای را بازتاب دهد که در آن همه افغانستانی‌ها، با هر قوم، مذهب، جنسیت و گرایش سیاسی، خود را شریک بدانند. راهی برای رسیدن به آن آینده، از گفت‌وگو، از احترام به روایت‌های گوناگون، و از باور به یک افغانستان واحد و چندصدا عبور می‌کند.